Ontmoeting

Gezicht op Delft: dramatisch tafereel of hoopvolle ontmoeting met het onbekende?

Onlangs heb ik de bijzondere tentoonstelling van Johannes Vermeer mogen bezoeken in het Rijksmuseum in Amsterdam. Voor het eerst waren zoveel Vermeers in één tentoonstelling in Nederland te zien. In één woord samengevat: indrukwekkend!

Al in de eerste zaal kwam ik een oude bekende tegen, ‘Gezicht op Delft’ dat normaliter in het Mauritshuis in Den Haag hangt en waar ik het hier over wil hebben. Wat is er zo bijzonder aan dat schilderij dat geschilderd is in 1660-1661 en dat beschouwd wordt als een van de belangrijkste schilderijen uit de Nederlandse Gouden Eeuw? En wat valt me op als ik het schilderij nu weer opnieuw bekijk.

Je komt het schilderij binnen via een repoussoir. Dit is een schilderkunstige ingreep om de illusie van ruimte te versterken. Vermeer doet dat vaak. Denk maar aan de schilderijen met geplooide gordijnen op de voorgrond of tafels met pluchen kleden erop.

In dit geval vindt de introductie plaats op de kade waar twee vrouwen gezellig met elkaar staan te keuvelen.

De geel-blauwe kledij van de linkervrouw is opvallend. Refereert het aan De Melkmeid of Het meisje met de Parel, twee andere werken uit het oeuvre van Vermeer? Heeft Vermeer de kleuren speciaal uitgekozen vanwege een psychologische of een symbolische betekenis of is het gewoonweg toeval?

Omdat deze kleuren regelmatig terugkeren in de schilderijen van Vermeer verbaast het me niets als geel en blauw de lievelingskleuren van Vermeer zouden zijn. In ieder geval zijn het de kleuren van de Oekraïense vlag waarmee ik concludeer dat het schilderij anno 2023 ook daardoor hoogst actueel is.

Verder ben ik wederom bijzonder getroffen door het spel tussen donker en licht. De onheilspellende donkere wolken op de voorgrond wat een dramatisch effect oplevert. Zijn het wolken die komen of zijn het wolken die gaan?

Waar zie ik de wolken terug in het water? Ik zie wel de weerspiegeling van de gebouwen maar niet de wolken. Ik zie ook geen zon. Toch geeft het me het gevoel dat Vermeer een waarheidsgetrouwe realiteit geschilderd heeft die een serene rust uitstraalt. Iets waar hij zo  goed in is.

Het schitterende zonlicht in de binnenstad doet enigszins vreemd aan. Vaak is alles wat je op de voorgrond schildert het donkerst en krijgt daardoor de meeste aandacht, maar in dit geval ligt het focuspunt op de daken meer naar achteren die volop in het zonlicht staan. Het heldere licht zorgt voor extra leven in het schilderij.

Je kunt je afvragen waarom Vermeer voor deze dramatiek gekozen heeft. Is het een symbolische weergave van het naderende onheil dat de stad Delft in oktober 1654 is overkomen? Toen is namelijk het Delftse kruitmagazijn ontploft, een enorme ramp waarvan het precieze aantal doden nooit kon worden vastgesteld maar waarbij minstens 100 mensen omkwamen. Een van de doden was de jonge en veelbelovende kunstenaar Carel Fabritius die we kennen vanwege zijn fameuze Puttertje dat ook in het Mauritshuis te zien is.

Of geeft Vermeer ons hoop omdat achter de wolken altijd de zon schijnt en is het werk in die zin autobiografisch omdat vier van zijn kinderen op jonge leeftijd zijn gestorven?

Het is niet alleen de dramatiek die het schilderij tot zo’n meesterwerk maakt. Vermeer suggereert in het schilderij een fenomenaal perspectief waarin het wolkenspel de meeste ruimte krijgt, meer dan de helft zelfs van het totale schilderij. Maar ook het gebruik van de primaire kleuren in al zijn mengvormen is interessant en alleen daarom al een aparte studie waard.

Het warme rood dat altijd alle aandacht trekt, het koele blauw dat vooral wijkt. Ze lijken te strijden met elkaar maar het is het geel dat vanwege het licht de boventoon voert en waar je oog naartoe  wordt getrokken. Dat is allemaal wat Vermeer je wil laten zien. In één enkel schilderij.

Heb ik het al gehad over de ordening in het schilderij. Het schilderij is grofweg gezegd onder te verdelen in drie overzichtelijke horizontale lagen: water, stad en lucht. Hiermee comprimeert hij in mijn opinie alle essentiële behoeftes die een mens nodig heeft om te leven.  

Ik heb hierboven vooral kunstzinnige, psychologische en spirituele zaken belicht. Maar het zou natuurlijk ook zo kunnen zijn dat Vermeer dit schilderij in opdracht van bijvoorbeeld het stadsbestuur heeft geschilderd. Hij had immers een groot gezin dus er moest ook brood op de plank komen. De toenmalige Nederlandse cultuur en economie vierden in de Gouden Eeuw hoogtij en een schilderij als deze kon prima dienen als een goede weerspiegeling van de welvaart van de stad.

Het mooie van Gezicht op Delft is dat je erin kunt blijven ronddwalen. Ik ben benieuwd welke nieuwe ontdekkingen ik doe als ik het schilderij een volgende keer weer zie. In ieder geval wordt het voor mij zoetjesaan wel tijd om Gezicht op het Noordeinde te gaan schilderen, de plaats waar ik geboren en opgegroeid ben.

Als ik maar iets kan evenaren van de beheersing van contrasten zoals Vermeer, de sfeer, zijn subtiele kleurgebruik en zijn technische vaardigheden en dat in combinatie met een unieke eigen compositie, ben ik een tevreden mens.

Leer van Vermeer, doe mee, kies voor drama of voor hoop en maak ook een schilderij van jouw eigen geboorteplaats. Al was het alleen maar om nog dichter bij Vermeer en bij jezelf te komen.